نظامیه خرگرد؛ گوهری که خاک شد

رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: آموزش فعالیتی اجتماعی است که متناسب با سطح فرهنگ و تمدن هر جامعه شکل می‌گیرد و نهادها و سازمان‌های ویژه‌ای پدید می‌آورد که «مدرسه» اصلی‌ترین نهاد جهت  فعالیت‌های آموزشی است.

وی اضافه کرد: اما در گذشته کارکرد مدرسه صرفا آموزشی نبود بلکه مذهبی نیز بود و به آن هم اکتفاء نمی‌شد، زیرا بسیاری اوقات کارکردهای مزبور تحت تاثیر نقش سیاسی-اجتماعی  آن قرار می‌گرفت.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: «خواجه نظام‌الملک طوسی» یکی از نخستین افرادی بود که بیشتر به علل سیاسی- اجتماعی و با برخورداری از تمکن مالی فراوان و پشتیبانی بی‌چون و چرای ملک شاه سلجوقی، تعداد زیادی مدرسه به نام «نظامیه» در شهرهای مختلف جهان اسلام تاسیس و تشکیلات و سازمان اداری نوینی در نحوه اداره آن‌ها ابداع کرد.

وی ادامه داد: او که فردی اندیشمند و دانا اما متعصب بود، بهترین تشکیلات را برای حداکثر بهره‌برداری از نقش و نیروی «دانش» برای مقاصد سیاسی-اجتماعی دستگاه حاکم به وجود آورد.

این پژوهشگر خراسانی خاطرنشان کرد: نقش و عملکرد سیاسی- اجتماعی مدارس گاه چنان بود که در مبارزات و درگیری‌های خشونت آمیزی که بین پیروان فرقه‌های مختلف مذهبی ایجاد می‌شد، مدارس از نخستین مراکزی بودند که مورد هجوم واقع و ویران می‌شدند؛ از جمله در نزاعی که در سال ۵۰۶ هجری قمری بین حنفیان و شافعیان در شهر نیشابور روی داد، ۸ مدرسه از حنفیان و ۱۷ مدرسه از شافعیان ویران شد. با این وجود همواره نقش آموزش مدارس به خصوص نظامیه‌ها در تمام گرایش‌های علمی، نظری و عقلی بسیار پررنگ و تعیین‌کننده بود.

لباف‌خانیکی گفت: مدرسه نظامیه خرگرد یکی از آن مدرسه‌ها بود که در سال ۴۸۰ هجری قمری به دستور خواجه نظام الملک طوسی در شهر خرگرد، ۵ کیلومتری شهر کنونی خواف، باصلابت ساخته شد. دیوارهایش از خشت و گل بود و با توجه به شواهد مانند دیگر بناهای دوران سلجوقی رویه دیوارها با آجرکاری و درون فضاها با گچبری زینت یافته بود.

وی افزود: خرابه‌های این مدرسه در سال ۱۳۱۸خورشیدی مورد بازدید «آندره گدار» فرانسوی قرار گرفت و زیبایی‌های بر جای مانده از آن، او را سخت تحت تاثیر قرار داد و او با تشخیص و ترسیم  نقشه مدرسه خرگرد متوجه شد که این مدرسه از نمونه‌های شاخص بناهای چهار ایوانی اولیه و متاثر از معماری کهن ایران است.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: بر اساس اندازه‌گیری‌های گدار مدرسه از یک صحن نسبتا وسیع و مربع با قاعده ۲۲/۰۴ متر، دهانه ایوان ۷/۰۴ متر و ضخامت دیوارها ۲/۲۰ متر برخوردار بوده است.

لباف‌خانیکی بیان کرد: ظاهراً تنها فضایی که نیمه خرابه قابل تشخیص بوده، ایوان قبله در امتداد جنوب غربی و مزین به بقایای کتیبه‌ای آجری و بسیار زیبا و باشکوه بوده که گدار آن را بدون تردید زیباترین کتیبه ایران دانسته و اداره باستان‌شناسی آن را به موزه تهران انتقال داده که اکنون زینت بخش موزه اسلامی است.

وی اضافه کرد: کتیبه‌ها آجری و به خط کوفی گلدار در قاب‌های مستطیل به عرض ۸۰ سانتیمتر به صورت نواری  بر زمینه آجری فراز دیوارهای خشت و گلی دورادور مدرسه را شامل می‌شده است. قسمت‌های باقی مانده کتیبه توسط «آندره گدار» خوانده شده است. ظاهراً بر چهار گوشه مدرسه چهار شبستان یا تالار قرار داشته که فراز دیوارهای آن‌ها نیز به کتیبه‌های کوفی گلدار مزین بوده است.

لباف‌خانیکی ادامه داد: شدت تخریب بنا امکان تشخیص دقیق آن فضاها را غیر ممکن کرده اما می‌توان فرض کرد که فضاهای آموزشی یا شبستان بوده‌اند و در صورتی که کاربری شبستان داشته‌اند، نظامیه خرگرد را باید از نوع «مسجد- مدرسه» قلمداد کرد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: باقی‌مانده تزئینات آجری در برخی قسمت‌های به جامانده حاکی از این است که نظامیه خرگرد بنای زیبا و مجللی با نمای آجرکاری به صورت خفته راسته و مزین به زیباترین کتیبه‌ها بوده است. آن بنا که نماد اعتبار و اهمیت خرگرد در دوران سلجوقی محسوب می‌شده و امکان حضور بسیاری از دانشمندان و فرهیختگان آن عصر را در خرگرد فراهم می‌کرده، احتمالا در دوران تیموریان رونق پیشین خود را از دست داده و در سال ۸۴۸ هجری قمری مدرسه زیبا و باشکوه دیگری به نام «مدرسه غیاثیه» به فاصله حدود ۱۰۰ متری آن این بار به سعی وزیر اندیشمند دیگری به نام غیاث‌الدین پیراحمد خوافی ساخته شده است.

لباف‌خانیکی اضافه کرد: خرابه‌های مدرسه نظامیه تا سال ۱۳۷۰ خورشیدی به صورت تپه‌ای با بقایای دیوارهای خشت و گلی در هم ریخته در میانه بافت مسکونی روستای کنونی خرگرد وجود داشته و گویا در آغاز آن سال توسط اهالی خاکبرداری و تسطیح شده و بر جایش مسجدی جدید با دیوارهای آجری و نمای سیمانی کبود رنگ ساخته شده است. کاش همان مدرسه یا مسجد- مدرسه با هماهنگی اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی تجدید بنا و احیا می‌شد و آن گوهر گران‌بها خاک نمی‌شد.

انتهای پیام